نویسنده: مفتی محمدابراهیم تیموری
قسمت اول
ــــــــ
سوال: مفتی صاحب محترم!
آیا امام ابوحنیفه رحمه الله تصانیف در علوم را دارد اگر دارد لطفا توضیح دهید!
جواب:
اجمالاً اسم (68) تصنيف و تأليف امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله را كه قريباً در چهار صد مُجلَّد می شوند در اينجا می نویسیم. البته منظور ما درج تمامی کتب امام اعظم رحمه الله تعالی در این نوشتار نیست.
این جواب را به دو بخش منقسم می سازیم.
بخش اول: تالیفات امام اعظم رحمه الله تعالی در علم فقه و عقائد،
بخش دوم: تصانیف و تالیفات ایشان در علم حدیث.
(( اول: تالیفات امام ابو حنیفه رحمه الله در علم فقه ))
(1) - كتب الامام ابی حنیفه رحمه الله رحمه الله:
اینها مجموعۀ کتاب های فقهی امام ابوحنیفه رحمه الله است که در آن زمان مشهور شده نزد بسیاری از بزرگان دین موجود بودند. یکی از این بزرگان امام مالک بن انس رحمه الله (متوفی 179 هـ ق) نیز «كتب أبي حنيفةؒ» نزدش بوده و از آنها استفاده می کرد.
(تاریح دمشق لابن عساکر: 32/399 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 95 | اقوم المسالک فی بحث مالک عن ابی حنیفة وروایة ابی حنیفة عن مالک للامام زاهد الکوثری: ص 95)
و همچنین امیر المؤمنین فی الحدیث امام عبد الله بن مبارک حنفی رحمه الله (متوفی 181هـ ق) همیشه حتی در سفرهای طویل آنها را با خود همراه می داشت، و گاهی اقتباساتی از آنها را به صورت کتابی جداگانه در می آورد.
«كتب ابی حنيفه رحمه الله» موجود نزد امام مالک رحمه الله شامل شست هزار مسئلۀ فقهی بود. (تأنیب الخطیب للکوثری: ص 3)
اگر هر جلدِ این «كتب أبي حنيفه رحمه الله» امام مالک رحمه الله را شامل دو هزار مسئله بگیریم تعداد مجلدات این «كتب ابی حنیفه رحمه الله» بالغ بر سی جلد کتاب می شود.
(2) - کتب اصول المسائل امام ابوحنیفه رحمه الله:
این کتب اصول مسائل مذهب حنفی است که هر مسئلۀ آن در مجمع شورای چهل نفری فقهاء زیر سرپرستی و نظارت امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله مورد تمحیص و تدقیق قرار گرفته به تدوین می رسید. استخراج حکم یک مسئله گاهی تا یک ماه یا بیشتر را در بر می گرفت و امام اعظم علیه الرحمه در طول این مدت دلایل یک یک فقهاء و اراکین شوری را می شنید و سپس دلایل خود را ارائه می کرد و با ایشان مناظره می کرد تا آنگاه که همه بر یک رای قانع می شدند. این مسائل تصویب شده را امام ابویوسف رحمه الله استنساخ می نمود. اصول مسائل مذهب فقهی حنفی به این گونه مُرتَّب گردید. (مناقب ابی حنیفة للموفّق: ۱/۱۳۳)
مسائل این کتب اصول را بعداً امام محمد بن الحسن شَیْبانی رحمه الله در «کتب ظَاهِرُ الرَّوَایَة» جمع نمود که از آن زمان تا امروزه به صورت متواتر و متوارث در دسترس اُمت قرار دارد.
علامه علی قاری هِرَوِی رحمه الله (متوفی 1014هـ ق) در مورد تعداد مسائل کتاب «الاصول» می نویسد:
أنَّهُ وَضَعَ ثَلَاثَةً وَثَمَانِيْنَ ألْفَ مَسْئَلَةٍ، مِنْهَا ثَمَانِیَةٌ وَثَلَاثُونَ ألْفاً فِی الْعِبَادَةِ وَالْبَاقِيُّ فِی الْمُعَامَلَاتِ.
امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله هشتاد و سه هزار مسئله را به این گونه مُرَتَّب نمود که از آن میان سی و هشت هزار مسئلۀ آن در مورد عبادات و بقیه در مورد معاملات بود.
(ذیل الجواهر المضیئة: 2/472)
اگر هر جلدِ این كتب «الاصول» را شامل دو هزار مسئله بگیریم تعداد مُجلَّدات «الاصول» چهل و چهار مُجلَّد کتاب می شود.
(3) - کتب الامالی امام ابی حنیفه رحمه الله:
این کتابها مجموعۀ آن مسائل فقهی می باشد که امام ابوحنیفه رحمه الله در دوران تدریس خود برای تلامیذ و شاگردان خویش املاء می نمود و شاگردان خُبرۀ ایشان مانند امام ابویوسف رحمه الله و غیره آنها را به قید قلم می آوردند.
مؤرخین اکثر تعداد این مسائل املائی را پنج صد هزار مسئله درج نموده اند. (فقه اهل العراق وحدیثهم للکوثری: ص 59 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 241)
اگر هر جلد این کتب را شامل دو هزار مسئله بگیریم تعداد مُجلَّدات این «كتب الأمالی» بالغ بر دو صد و پنجاه مجلَّد کتاب می گردد.
(4) - کتاب جِیَاد المسائل امام ابی حنیفه رحمه الله:
امیر المؤمنین فی الحدیث حضرت امام عبد الله بن مبارک حنفی رحمه الله (متوفی 181 هـ ق) این کتاب را از «كتب ابی حنيفۀ» حضرت امام اعظم رحمه الله اقتباس و استخراج نموده به امام اوزاعی رحمه الله (متوفی 157 هـ ق) تقدیم کرد. امام اوزاعی رحمه الله بعد از مطالعۀ این کتاب به وی گفت که صاحب این کتاب از بزرگان مشایخ دین است. برو و از محضر وی بیشتر استفاده کن.
(تاریح دمشق لابن عساکر: 32/399 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 95)
(5) - کتاب اصول الفقه امام ابوحنیفه رحمه الله:
اولین فردی که کتابی در اصول فقه تالیف کرد امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله بود. قبل از ایشان هیچ کسی در زمینۀ علم اصول الفقه کتابی ننوشته بود.
امام محدّث فقیه شافعی محمد بن یوسف صالحی دمشقی رحمه الله (متوفی 942 هـ ق) می نگارد: اولین کسی که در اصول الفقه کتاب نوشت امام ابوحنیفه رحمه الله بود.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 118)
(6) - کتاب الرَّای امام ابوحنیفه رحمه الله:
یکی از کتب امام ابوحنیفه رحمه الله «کتاب الرای» است. شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله در کتاب مشهور خود بلوغ الامانی (ص 18 و 19) می نویسد: از جمله کتب امام ابوحنیفه رحمه الله که در مؤلَّفات متقدّمین نام برده شده «کتاب الرای» است. این کتاب را ابن ابی العوام ذکر نموده است.
(بلوغ الامانی للامام الکوثری: ص 18 و 19 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 242)
(7) - کتاب المناسک امام ابوحنیفه رحمه الله:
«کتاب المناسک» دربارۀ احکام و مسائل و طریقۀ حج است. این کتاب را امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله به تقاضای استاد خود امام الحدیث سلیمان بن مهران اَعْمَش رحمه الله (متوفی 147 هـ ق) برایش نوشت.
استاد اساتذۀ امام بخاری رحمه الله حضرت امام عَلِيُّ بْنُ مُسْهِر رحمه الله (متوفی 189 هـ ق) که یکی از شاگردان امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله است می گوید:
امام اَعْمَش رحمه الله جهت ادای حج بار سفر را بست و از شهر کوفه خارج شد. مردم شهر کوفه برای بدرقه با ایشان رفتند. چون امام اَعْمَش به منطقۀ قادسیه رسید مردم او را دیدند که مغموم است. سبب را پرسیدند. در جواب پرسید: آیا عَلِيُّ بْنُ مُسْهِر (شاگرد امام ابوحنیفه) در میان شما هست؟ مردم گفتند بلی. مردم کوفه مرا از حضورم در مجالس امام ابوحنیفه رحمه الله می شناختند. امام اَعْمَش گفت: او را بیاورید. امام اَعْمَش مرا خواسته به من گفت: نزد امام ابوحنیفه برو و برایش بگو که «المناسک» را برایم بنویسد. من نزد امام ابوحنیفه رحمه الله آمدم و قضیه را برایش گفتم. حضرت امام اعظم رحمه الله آن را برایم املاء کرد و من آن را به خدمت امام اَعْمَش آورده به او دادم.
( الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 87)
(8) - کتاب الفرائض امام ابوحنیفه رحمه الله:
«کتاب الفرائض» یکی از مهمترین بخش های فقه می باشد. و حضرت امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله اولین کسی هست که در علم «الفرائض» کتاب نوشته است.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 90 و ص 240)
(9) - کتاب الشروط امام ابوحنیفه رحمه الله:
حضرت امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله اولین کسی هست که در علم «الشروط» کتاب نوشته است.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 90 و ص 240)
(10) - کتاب الرهن امام ابوحنیفه رحمه الله:
یکی دیگر از کتب فقهی امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله که در کتب تاریخ نام برده شده «کتاب الرهن» است.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 231 و 242)
(11) - کتاب الصلاة امام ابوحنیفه رحمه الله:
یکی دیگر از کتب فقهی امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله که در تاریخ نام گرفته شده «کتاب الصلاة» است.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 241 و 242)
(12) - کتاب الرد علی الاوزاعی امام ابوحنیفه رحمه الله:
یکی دیگر از کتب امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله که در کتب تاریخ نام برده شده «کتاب الرد علی الاوزاعی» است. این کتاب چنانکه از اسمش پیداست رد بر بعضی مسائل امام اوزاعی رحمه الله (متوفی 157 هـ ق) می باشد.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 231 و 242)
یکی از مسائل اختلافی امام اوزاعی رحمه الله با امام ابوحنیفه رحمه الله مسئلۀ رفع یدین در داخل نماز بود و امام اوزاعی رحمه الله در این مورد در دار الحنّاطین مکۀ مکرَّمه با حضرت امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله مناظره کرد و دلایل خود را بیان کرد، ولی بعد از شنیدن دلایل امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله ساکت و لاجواب گردید. امام اوزاعی رحمه الله بعد از این مناظره رفع یدین در داخل نماز را منسوخ می گفت. تفصیل را در کتاب ما «چرا در داخل نماز رفع یدین نمی کنیم» صفحۀ 118 تا 137 ملاحظه کنید.
(13) - کتاب اختلاف الصحابة امام ابوحنیفه رحمه الله:
یکی از کتب امام ابوحنیفه رحمه الله «کتاب اختلاف الصحابة» است. شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله در کتاب مشهور خود بلوغ الامانی (ص 18 و 19) می نویسد: از جمله کتب امام ابوحنیفه رحمه الله که در مؤلَّفات متقدّمین نام برده شده «کتاب اختلاف الصحابة» است. این کتاب را ابوعاصم العامریُّ و مسعود بن شیبة ذکر نموده اند.
(بلوغ الامانی للامام الکوثری: ص 18 و 19 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 242)
(14) - کتاب الجامع امام ابوحنیفه رحمه الله:
از دیگر کتب امام ابوحنیفه رحمه الله «کتاب الجامع» است. شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله می نویسد: از جمله کتب امام ابوحنیفه رحمه الله که در مؤلَّفات متقدّمین نام گرفته شده «کتاب الجامع» است. این کتاب را عباس بن مصعب در تاریخ مرو ذکر نموده است.
(بلوغ الامانی للامام الکوثری: ص 18 و 19 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 242)
(15) - کتاب السِّیَر امام ابوحنیفه رحمه الله:
از دیگر کتب امام ابوحنیفه رحمه الله «کتاب السِّیَر» است. شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله در بلوغ الامانی (ص 18 و 19): می نویسد: از جمله کتب امام ابوحنیفه رحمه الله که در مؤلَّفات متقدّمین نام برده شده «کتاب السِّیَر» است.
(بلوغ الامانی للامام الکوثری: ص 18 و 19 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 242)
(( ثانی: تالیفات امام ابو حنیفه رحمه الله در علم کلام و عقائد:))
(16) - کتاب اصول الدین امام ابوحنیفه رحمه الله:
اولین کسی که کتابی در «اصول الدین» تالیف کرد امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله بود. قبل از ایشان احدی در علم اصول الدین کتابی ننوشته بود.
امام محدّث فقیه شافعی محمد بن یوسف صالحی دمشقی رحمه الله (متوفی 942 هـ ق) می نگارد: اولین کسی که در علم اصول الدین کتاب نوشت امام ابوحنیفه رحمه الله بود.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 118)
(17) - کتاب الفقه الاکبر امام ابوحنیفه رحمه الله:
کتاب الفقه الاکبر اولین کتاب عقیدوی در اسلام و همچنین اولین کتاب کلامی اهل سنت و جماعت است. هیچ کسی قبل از امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله در علم عقائد و کلام کتابی ننوشته بود.
این کتاب بارها به چاپ رسیده و در زبان های مختلف از قبیل فارسی و اردو و ترکی و انگلیسی و پشتو و غیره ترجمه شده است و علمای بزرگ بسیاری آن را شرح نموده اند. از شروح مشهور آن شرح علامه ملا علی قاری رحمه الله متداول است.
شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله نیز آن را با تعلیقات گرانبهای خویش چاپ کرده است.
(18) - کتاب الفقه الاوسط امام ابوحنیفه رحمه الله:
کتاب «الفقه الاوسط» یکی دیگر از کتب عقیدوی و کلامی اهل سنت و جماعت می باشد که امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله آن را تالیف نموده است.
(بلوغ الامانی: ص 18 و 19 | مقدمة التعلیم للشیخ مسعود بن شیبة مع تعلیق الناشر الشیخ المحقق عبد الرشید النعمانی: ص 181 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 237)
(19) - کتاب العالم والمتعلم امام ابوحنیفه رحمه الله:
این کتاب دربارۀ مسائل عقیدوی و به صورت سوال و جواب می باشد و تا بحال چند بار به چاپ رسیده است. سوال کننده امام ابو مقاتل حفص بن سلم سمرقندی رحمه الله (متوفی 208 هـ ق) و جواب دهنده امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله می باشد. شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله آن را با تعلیقات گران بهای خویش چاپ کرده است.
(بلوغ الامانی: ص 18 و 19 | مقدمة التعلیم للشیخ مسعود بن شیبة مع تعلیق الناشر الشیخ المحقق عبد الرشید النعمانی: ص 181 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 237)
(20) - کتاب الرسالة الی مقاتل امام ابوحنیفه رحمه الله:
مقاتل بن سلیمان صاحب تفسیر (متوفی 150 هـ ق) عقاید مُشَبّهه داشت و امام ابوحنیفه رحمه الله در این مورد بر او شدیداً جرح می کرد. «کتاب الرسالة الی مقاتل» نیز رد بر عقاید مقاتل می باشد.
(بلوغ الامانی: ص 18 و 19 | مقدمة التعلیم للشیخ مسعود بن شیبة مع تعلیق الناشر الشیخ المحقق عبد الرشید النعمانی: ص 181 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 237)
(21) - کتاب الرسالة الی عثمان البَتّی امام ابوحنیفه رحمه الله:
امام عثمان بتی رحمه الله (متوفی 143 هـ ق) از علمای مشهور شهر بصره بود. عده ای بر ساحت امام اعظم رحمه الله تهمت زدند که امام صاحب از مُرجئه است. امام عثمان بتّی نامه ای خدمت امام اعظم رحمه الله نوشت و امام اعظم رحمه الله جواب آن تهمت ها را داده عقاید خود را در این نوشته روشن ساخت. این کتاب نیز جزو کتب عقیدوی اهل سنت و جماعت به شمار می رود. شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله آن را با تعلیقات گرانبهای خویش چاپ کرده است.
(بلوغ الامانی: ص 18 و 19 | مقدمة التعلیم للشیخ مسعود بن شیبة مع تعلیق الناشر الشیخ المحقق عبد الرشید النعمانی: ص 181 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 237)
(22) - کتاب الوصیة امام ابوحنیفه رحمه الله:
این کتاب تا بحال چندین بار چاپ شده است. و همچنین در چند زبان از جمله فارسی و اردو و ترکی و انگلیسی ترجمه گردیده است.
(بلوغ الامانی: ص 18 و 19 | مقدمة التعلیم للشیخ مسعود بن شیبة مع تعلیق الناشر الشیخ المحقق عبد الرشید النعمانی: ص 181 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 237
(23) - کتاب الرد علی القدریة امام ابوحنیفه رحمه الله:
قدریه فرقه ای بود که برخی عقاید جدیدی را در اسلام به وجود آورد. امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله در این کتاب عقاید آنها را رد نموده است.
(الفهرست لابن الندیم: ص 251 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 238)
(24) - کتاب الارجاء امام ابوحنیفه رحمه الله:
ارجاء دو صورت دارد. یکی ارجاء اهل سنّت است و دوم ارجاء اهل بدعت. امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله در «کتاب الرسالة الی عثمان البتی» عقیدۀ ارجاء اهل بدعت را رد نموده است. این کتاب ادامۀ همان مبحث می باشد.
(الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 241 و 242)
(25) - کتاب الفقه الابسط امام ابوحنیفه رحمه الله:
الفقه الابسط را امام ابو مطیع بلخی رحمه الله (متوفی 199 هـ ق) از امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله روایت کرده و آن را شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله با تعلیقات گرانبهای خویش چاپ کرده است. فرقۀ سَلَفیۀ مُشَبّهه و مُجَسّمۀ امروزه روایت باطل (خدا بر سرِ عرش نشسته و هر کس آن را قبول نکند کافر است) را از همین ابومطیع بلخی رحمه الله جهت عقیدۀ باطل خویش جهت استدلال پیش می کنند. اما این روایت باطل آنها نه در نسخه های مخطوط کتاب ابومطیع بلخی رحمه الله وجود دارد و نه در نسخۀ مطبوع آن، بلکه این روایت باطل حتی در کتاب الفقه الابسط چاپِ داکتر الخمیس که یکی از سران فرقۀ سَلَفیۀ مُشَبَّهه است نیز وجود ندارد.
(بلوغ الامانی للامام الکوثری: ص 18 و 19 | الامام ابوحنیفة النعمان للغاوجی: ص 242)
(26) - کتاب وصیة الامام ابی حنیفة رحمه الله فی التوحید:
این نیز تالیفی است در علم عقاید. شیخ الاسلام علامه زاهد کوثری رحمه الله آن را چاپ نمود و سپس چاپ های مختلف آن نشر شد. نسخۀ موجود نزد بنده نسخۀ چاپی شیخ الاسلام زاهد کوثری رحمه الله است که در ضمن کتابش «العقیدة و علم الکلام» طبع شده است. این کتاب به زبان های مختلف فارسی و اردو و پشتو و انگلیسی و غیره نیز ترجمه شده است.