نویسنده: جلال الدین عباسی

اسم و نسب امام ابوحنيفه

او: نعمان پسر ثابت پسر مرزبان است و کنيۀ وی ابوحنيفه می‌باشد، در خانواده‌ای که در بين قومش دارای شرف و احترام بود به دنيا آمد، اصل او از کابل - پايتخت افغانستان امروز- می‌باشد. جدش مرزبان در زمان خلافت طلايی حضرت عمر رضی الله عنه اسلام آورد سپس به کوفه آمده و در آنجا اقامت گزيد. امام ابوحنيفه رحمه الله در سال ۸۰ هجری در کوفه در زمان خلافت عبدالملک بن مروان بدنيا آمد.

دوران تحصيلی امام ابوحنيفه

وی در خانواده‌ای مسلمان، باتقوی، ثروتمند و سخاوتمند پرورش يافت و چنين به نظر می‌رسد که تنها فرزند پدر و مادرش بوده است. پدرش در کوفه به پارچه‌ فروشی اشتغال داشت. امام ابوحنيفه رحمه الله ابتدا به علم اصول دين روی آورد و با کسانی که از راه و عقيدة سلف صالح خارج و گمراه شده بودند به مناقشه پرداخت. به همين خاطر ۲۷ مرتبه وارد بصره شده تا اتهامات و شبهاتی که به شريعت اسلام چسبانيده بودند از اسلام دور کند و اسلام حقيقی را برای مردمان بيان کند. با جهم بن صفوان بزرگِ گمراهان و با ملحدين و معتزله و خوارج و رافضی‌های تندرو به مناقشه پرداخت و آنها را محکوم کرد.

زُفَر که يکی از شاگردان امام ابوحنيفه می‌باشد، سبب روی آوردن امام ابوحنيفه را به فقه از زبان خود امام چنين بيان می‌کند: در علم کلام به درجه ‌ای رسيده بودم که زبانزد عام و خاص شده بودم. حلقۀ درس ما، در نزديکی حلقۀ درس حمّاد بن ابی ‌سليمان رحمه الله بود. روزی زنی از من سؤال کرده که مردی می‌خواهد زنش را براساس سنّت طلاق دهد او را چند طلاق می ‌دهد؟ از او خواستم که از حمّاد سؤال کرده و مرا در جواب مسأله قرار دهد. حماد به او گفته بود: بايد زن از قاعدة ماهيانه پاک باشد و شوهرش با او همخوابی نکند پس او را يک طلاق بدهد. بعد از دو حيض ديگر (که در مجموع سه بار قاعده ماهيانه را پشت سر گذاشته است) غسل کرده و می‌تواند شوهر کند. امام ابوحنيفه رحمه الله می‌گويند: بعد از آن علم کلام را رها کرده و به حلقه درس حماد رفته و به خاطر خوب فهميدن درسهايش و جواب درست دادن مورد احترام حمّاد رحمه الله قرار گرفتم.

امام ابوحنيفه به افکار و آراء فقهی امام حمّاد رحمه الله روی آورده و از شاگردان ممتاز وی شد بدين خاطر امام حماد او را صدر حلقۀ درس خود می‌نشاند. رفتار او با استادش امام حماد رحمه الله هم جای تعجب و تأمل می‌باشد، مثلاً پشت در خانة استادش می‌نشست تا اينکه استادش از خانه خارج شود و از او سؤال کرده و يا احتياجات او را برآورده کند، و مدت ۱۸ سال بدين‌ صورت در مصاحبت استادش بود تا اينکه حماد رحمه الله وفات يافت و شاگردانش، امام ابوحنيفه را به جانشينی حماد رحمه الله انتخاب کردند. امام ابوحنيفه رحمه الله می‌گويند: از زمانی که حماد رحمه الله  وفات يافته هر نمازی که می ‌گزارم از خداوند طلب مغفرت برای پدرم و حمّاد رحمه الله می ‌کنم و من برای کسی که چيزی از او ياد گرفته و يا چيزی به او ياد داده‌ ام طلب مغفرت می‌ کنم.

روش امام ابوحنيفه در برخورد با مسائل اجتهادی

امام ابوحنيفه رحمه الله روش جديدی در برخورد با مسائل اجتهادی اتخاذ کردند و آن از طريق به بحث و مناقشه گذاشتن مسأله‌ ای در حلقۀ درس بود. و شاگردانش هر کدام رأی خود را بيان کرده سپس امام ابوحنيفه به تصحيح آراء می‌ پرداخت و چه بسا مناقشۀ مسأله‌ ای چندين روز ادامه می‌ يافت اين بحث علمی آزادی بود که در آن به آراء افراد احترام گذاشته می ‌شد و دور از هرگونه تعصب بود و امام ابوحنيفه رحمه الله  با اينکه رأی خود را بيان می‌ کرد اما شاگردانش (که ان ها هم علماء بود) را ملزم به تبعيت از آن نمی ‌کرد. رحمت خداوند بر او باد و جای او در بهشت باد.

فضائل ائمة اربعه رضی الله عنهم